|
маъно тушунилмайди, балки ҳаммалари ҳадисни ҳам, раъйни ҳам олишади, чунки улар ҳаммаси ҳадис шаръий ҳужжат эканлигига, насс ақлан тушуниб, раъй билан қилинган ижтиҳод шаръий ҳужжат эканлигига иттифоқдирлар. Гап уларнинг аҳли ҳадис ёки аҳли раъйлигида эмас, шаръий ҳукм суянадиган далил ҳақидаги баҳсдадир. Бунга сабаб мусулмонлар Оллоҳнинг Китоби ва расулининг Суннатига суянадилар. Очиқ ҳукмни шу иккисидан топа олмаса, иккаласидан истинбот қилишда ўз раъйларини ишлатадилар. Масалан, Оллоҳнинг Китобида келган ҳукм:
وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا
– „Ҳолбуки, Оллоҳ байни ҳалол, судхўрликни ҳаром қилган“. [2:275]
Унинг далили Оллоҳнинг Китоби ҳисобланади. Ҳадисда очиқ келган: «Бирортангиз ўз биродарининг савдоси устида савдо қилмасин», унинг далили ҳадис ҳисобланади. Аммо бундан бошқа нарсалар: жума намози вақтида ижаранинг ҳаромлиги, фатҳ қилинган ернинг эгалиги байтулмолга, манфаати одамларга, деган ҳукмлар Китоб ва Суннатга асосланса-да, раъй деб ҳисобланади. Шунинг учун очиқ насс бўлмаган ҳар қандай нарса куллий ҳукм воситасида ишлаб чиқилган ёки Китоб ва Суннатдан истинбот қилинган бўлса-да, раъй дейилади. Аслида, умумий қоида асосида ишлаб чиқилган ёки Китоб ва Суннатда келган нассни тушунишдан истинбот қилинган нарса раъй дейилмайди, балки у шаръий ҳукмдир. Чунки у далилга суянган сўз ва далилга асосланишдир.
Мужтаҳидларнинг аҳли ҳадис ва аҳли раъйга бўлинишидаги асл сабаб шуки, баъзи фуқаҳолар истинбот таянадиган асосга чуқур ёндашдилар. Бундан аён бўлдики, шаръий ҳукмларнинг маъноси ақлга тегишлидир. У инсоннинг мушкулотларини муолажа қилиш, манфаатларини кўзлаб, фасодларни даф этиш учун нозил бўлган. Шунинг учун нусусларни барча маънолар билан кенг тушуниш керак. Улар нусусларни шу асосга кўра тушуниб, бир нассни иккинчисидан устун билдилар, насси йўқларини истинбот қилдилар. Баъзи фуқаҳолар эса хабари оҳодлар ва саҳобаларнинг фатволарини олишга кўп аҳамият бердилар. Ўз истинботларида бу хабари оҳодлар ва асар (саҳобалар фатво)ларни нусуслар доирасида тушунишга ҳаракат этдилар. Уларни воқеаларга татбиқ қилдилар. Шундан нусусларни шаръий далил деб ҳисоблашда ва сабабга эътибор бериш ёки бермасликда ихтилоф пайдо бўлди.
Рай ҳақидаги ҳақиқат шуки, ундан қайтарган бир неча далиллар келган. Масалан, «Саҳиҳи Бухорий»да Урва ибн Зубайрдан ривоят қилинади, у айтдики: Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос биз тарафга ҳаж қилиб келди. Мен унинг шундай деганини эшитдим: Расулуллоҳ с.а.в. шундай дедилар: «Оллоҳ Таоло сизларга илмни бергандан кейин уни олиб қўймайди, лекин уламоларни илми билан ҳалок қилиш орқали олиб қўяди, натижада одамлар жоҳил бўлиб қоладилар, фатво сўралса, ўз раъйлари билан фатво бераверадилар, натижада ўзлари ҳам адашадилар, бошқаларни ҳам адаштирадилар». Авф ибн Молик Ашжаий айтадики: Расулуллоҳ с.а.в. айтадилар: «Умматим 73та фирқага бўлиниб кетади, уларнинг фитнаси энг катта бўлганлари шундай бир қавмки, динни ўз раъйлари билан қиёслаб, Оллоҳ ҳалол қилган нарсани ҳаромга, Оллоҳ
251-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260